طراحی شهری مشارکتی ؛ طراحی با مردم و برای مردم
اختصاصی کانون معماران و شهرسازان : UN-Habitat برنامه‌ای است که توسط سازمان ملل در جهت بهبود سکونتگاه‌های انسانی و توسعه پایدار شهری فعالیت می‌کند. این سازمان در حال توسعه رویکردهای نوآورانه در زمینه طراحی شهری با محوریت مشارکت فعال جامعه است. در این میان، سوال اصلی ما این است: چگونه می‌توانیم فضاهایی را برای مردم و همراه مردم طراحی کنیم؟ در این مقاله، به تجربه‌هایی ارزشمند و درس‌هایی از اقدامات UN-Habitatدر سه کشور غنا، برزیل و هند (با تمرکز بر پروژه‌های اجرای خیابان، بازار و فضاهای همگانی باز) می‌پردازیم.هر سه رویکرد، مبتنی بر مشارکت جامعه، ظرفیت‌سازی و استراتژی‌های تغییر زیرساختها می‌باشد. در این موارد، تمامی مداخلات، رویکرد مشارکتی دارند و ساکنان محلی را از ابتدای روند، درگیر می‌کنند. به امید آن که این تجارب، خوانندگان را ترغیب به گام‌برداشتن و پیمودن مسیری مشابه کند.
درباره UN-Habitat
UN-Habitat یا برنامه اسکان بشر توسط سازمان ملل، در جهت بهبود سکونتگاه‌های انسانی و توسعه پایدار شهری فعالیت می‌کند. هدف اصلی این برنامه، مقابله با چالش‌های رشد سریع شهرنشینی، درتلاش برای ایجاد جوامع فراگیر، پایدار، تاب‌آور و امن است. UN-Habitat در بیش از ۹۰ کشور جهان برای ایجاد تحول توسط دانش، مشاوره سیاسی، مساعدت فنی و اقدامات مشارکتی فعالیت‌می‌کند. برنامه‌های سازمان، شهرنشینی را به عنوان یک نیروی مثبت تغییر‌دهنده برای مردم و جوامع، کاهش فقر و نابرابری‌ها ترویج می‌دهد. این سازمان در حال توسعه رویکردهای نوآورانه در زمینه طراحی شهری با محوریت مشارکت فعال جامعه است. فعالیت‌های این سازمان شامل حمایت‌های جامعه محلی، سازمانهای مردم نهاد و مسئولین محلی می‌‌گردد. به عنوان مثال بخشی از پروژه‌های مورد بررسی در این مقاله با پشتیبانی سازمان مردم نهاد Block by Block[i] صورت‌گرفته است.
فضاهای بازی کودک در بازارهای مالاتا و نیما
آکرا، غنا
از آنجایی که بازارهای عمومی در غنا مملو از فروشندگان زن هستند، کودکان این زنان حدود ۱۰ ساعت در روز را در فضاهای رسمی می‌گذرانند. این کودکان نوپا که در اطراف مادران خود پرسه می‌زنند، در نهایت تجربه‌های نه‌چندان متداولی را نسبت به کودکان هم‌سن خود (نوزاد تا پنج سالگی) کسب می‌کنند. آنها اغلب به تنهایی یا به طور گروهی در مناطق خطرناک و در محیط‌های غیر دوستدار کودک باقی‌می‌مانند.
مالام‌آتا و نیما از بزرگترین بازارهای آکرا هستند؛ مناطقی که تعداد زیادی از کودکان خردسال در آنها پرسه می‌زنند. UN-Habitat با مشارکت جامعه فروشندگان، مقامات محلی و با همکاری بنیاد Mmofra و Health Bridge، این نگرانی رو‌به‌رشد را برطرف‌كرد. به این ترتیب، اولین فضاهای بازی کوچک آزمایشی برای خردسالان در هر دو بازار عمومی اجرا شد. توجه اصلی در این پروژه به این نکته بود که در سنین خردسالی، برانگیختن تأثیر مستقیمی بر رشد مغز دارد. بنابراین، پروژه با عنوان «فضاهای بازی کودک»، هم فضاهایی دوستدار کودک و هم فضاهای آموزشی را برای کودکان پدید‌آورد.
روند پروژه
بازارهای آکرا متشکل از دکه‌های اجاره‌ای برای استفاده انفرادی و ترکیبی از سازه‌هایی هستند که موقتا تغییر کاربری یافته اند. فضای به‌هم‌فشرده این بازار به عنوان محدودیت اصلی، نیاز به رویکردی خلاقانه و مداخلاتی سازگار با محیط داشت. ابتدا با کارگاهی مشارکتی اولین طرح‌ها با استفاده از بازی رایانه ای محبوب Minecraft تهیه شد. این بازی، به عنوان رابطی ساده به افراد شرکت کننده اجازه می‌دهد که ایده‌های خود را بیان کنند. در این کارگاه، ۲۳نفر از اعضای محلی بازار شرکت‌کردند و بامطرح نمودن موضوعات تاثیرگذار در بازار، راه‌حل‌هایی را پیشنهاد دادند. تیم پروژه با اطمینان از مشارکت زنان و دختران بازار در طراحی و اجرا، ۶۱ جلسه با حدود ۱۱۴ شرکت‌کننده برگزار‌نمود.
این پروژه با‌استفاده از ابزارهایی محدود به هدف خود رسید و فضاهای بازی ایمنی را برای کودکان فروشندگان بازار ایجاد‌کرد. در بازار مالام آتا تجهیزات نصب‌شده، سطوحی عمودی را برای بازی سه بعدی پدید آوردند. همچنین واحدهای چندمنظوره برای نشستن و بالارفتن، آثار هنری تعاملی روی دیوارها و سقف‌ها برای برانگیختن بصری نصب شد‌ند. به این ترتیب، این مکان ۵۰ فروشنده را در خود جای‌داده و هر هفته برای ۲۰۰ کاربر کودک قابل‌دسترسی گردید.
از سوی دیگر در بازار نیما، سطوحی برای نوشتن و نقاشی برای کودکان ایجاد شد. همچنین، فضایی برای بازی‌های محلی تعاملی، مرزبندی مناطق بازی با سیم، واحدهای کوچک کتابخانه توسط لاستیک‌های بازیافتی و جعبه‌های بازی رنگارنگ فراهم گردید. این فضا نیز ۱۲ فروشنده را در خود جای داده و هر هفته برای۱۰۰ کاربر و کودک قابل استفاده است.
قدم‌گاهت را نگاه کن؛ ژاردیم ناماکورا
سائوپائولو، برزیل
راه‌پله‌ها، غالبا از بخش‌های فراموش شده و نادیده گرفته شده در فضاهای همگانی ما هستند. این فضاها که از عناصر اساسی شبکه حرکت عابران پیاده در شهر هستند، دربیشتر مواقع، تبدیل به مکان‌هایی ناخوشایند می‌گردند. در جوامع حاشیه‌نشین، راه‌پله‌ها از معدود مناطقی هستند که برای عموم مردم باقی‌می‌مانند و تنها راه تنفس برای محلات به‌شمار‌می‌روند. ژاردیم ناماکورا[ii] در حاشیه جنوبی سائوپائولو در برزیل، در فاصله ۱.۵ ساعتی(با وسایل نقلیه عمومی) تا مرکز شهر، دارای کمبود خدمات عمومی و نرخ بالای جرایم است. این منطقه، سکونتگاه اقشار آسیب‌پذیر و کم درآمد بوده و اغلب ساکنان این محلات برای رفتن به محل کار خود با پای پیاده رفت‌وآمد می‌کنند.
با توجه به این معضل، UN-Habitat، با همکاری سازمانCidade Ativa و Bridge Health، راه‌پله ای را که در Rua Agamenon Pereira da Silva، واقع در یکی از خیابانهای اصلی محله را تغییر شکل داده است. این فضای راکد در اثر نگهداری نامناسب و عدم رسیدگی به مکانی ناامن برای تخلیه زباله تبدیل شده بود. این پله‌ها با فاصله کم از دو مدرسه دولتی، یک مهدکودک، یک مرکز بهداشت، چند اقامتگاه و فروشگاه و خدمات محلی، دارای موقعیتی استراتژیک است.
روند پروژه
فرآیند طراحی با درگیر کردن مردم محلی، انجمن مدارس محل، انجمن‌های محله، هنرمندان محلی و مقامات محلی، از ابتدا شامل همه نقش‌آفرینان مربوطه بود. این پروژه با عنوان «قدم‌گاهت را نگاه کن»، با ۵ کارگاه آموزشی، از جمله دو جلسه Minecraft، که در آن ۱۶۳ عضو جامعه جمع آوری شده بود، آغاز شد. در حقیقت، این امر باعث شد تا دولت محلی عناصر خاصی را قبل از مداخله عملی بهبود بخشد. به عنوان مثال افزودن علایمی مانند گذرگاه جدید و کاهش سرعت و روشنایی LED در محل قبل از اجرای پروژه، عملی شد.
بعدها، این افراد محله بودند که این پله‌ها را متحول ساختند و در نقاشی‌های دیواری و سایر فعالیت‌ها داوطلبانه شرکت‌کردند. تغییرات زیرساختی در این راه‌پله شامل هنر نقاشی دیواری، سرسره چوبی، نیمکت و میز پیک نیک،۱۰ تایر به عنوان نیمکت، یک کتابخانه عمومی و جعبه باغچه می‌باشد. تغییرات اعمال‌شده در این راه‌پله بسیار موفقیت‌آمیز بوده و منجر به افزایش تعداد استفاده‌کنندگان از این فضای سابقا راکد شده‌است. از سوی دیگر، با این تغییرات، محل احیا‌شده به مکانی محبوب برای اجتماعات و گردهم‌آیی‌ها در این محله تبدیل گردید.
ساحلی بدون مانع، مونامبم موزیریس
کوچی، هند
ساحل مونامبم موزیریس[iii]، در جزیره ویپین در کوچی هند مدتها توسط مقامات محلی مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌بود. این ساحل ویژگی‌های جالب بسیاری مانند فضای سبز طبیعی برای ایجاد سایه را در خود جای داده بود. اما عدم توجه به امکانات ساحل باعث شد بخشی از ساکنان به ویژه افراد دارای ناتوانی جسمی و دستگاه‌های حرکتی از فضا استفاده نکنند؛ زیرا زیرساختی برای دسترسی به ساحل وجود نداشت.
UN-Habitat این موضوع را مورد توجه قرار داده و به مردم محلی کمک کرد تا با همکاری ESAF و Health Bridge، ساحل را برای همه افراد بدون در نظرگرفتن جنسیت، سن و توانایی بیشتر، کاربردی‌تر و فراگیرتر کنند. در حقیقت، پروژه ساحل مونامبام‌موزیریس یک «نمونه ساحل بدون مانع» خلق کرد تا با اجرای رمپ‌هایی در ساحل، در شرایط مشابه دیگر، همانندسازی شود. به این ترتیب چنین فضایی می‌تواند توسط هرکسی با صندلی چرخدار یا بدون آن مورد استفاده قرار‌گیرد. همچنین، این مداخله و اجرای طراحی مشارکتی منجر به تشویق گردشگری و فرصت‌های معیشتی برای جامعه محلی گردید.
روند پروژه
این پروژه از همان ابتدا با مشارکت ساکنان محلی در طرح همراه شد. به این صورت که ابتدا یک کارگاه آموزشی Minecraft با ۴۲ نفر از افراد محلی و ۸ مقام منتخب برگزار شد. در این کارگاه، مردم برای کل ساحل طراحی کرده و پیشنهادهای خود را مطرح نمودند. پیشنهادات، شامل ایجاد زمین بازی، یک منطقه ورزشی و بهبود وضعیت برای افراد معلول بود. در نتیجه‌ی برگزاری جلسات بسیار، اهمیت فضای عمومی از طرف مردم شناخته شد. از سوی دیگر، لزوم توجه به نیازهای افراد با ناتوانیهای جسمی واجرای پروژه پررنگ گردید. در نهایت، تغییرات زیرساختی پروژه شامل یک رمپ بدون مانع، ورودی، سه دیوار نقاشی شده، توالت عمومی و ۱۱ سطل آشغال است.
نتایج این پروژه شامل دسترسی افراد معلول به ساحل، افزایش فرصت‌های شغلی و سیل گردشگران در منطقه می‌باشد. در واقع، این پروژه سهم مهمی در دسترسی‌پذیری در سطح منطقه داشته داشت. در واقع، این طرح، سایر سواحل را تشویق می‌کند تا در مورد موانع خود تجدید نظر کنند. همچنین، با تغییر در طراحی خود به طور فراگیر مورد استفاده قرارگیرند.
از این نوشتار درس‌های مهمی از تجارب طراحی مشارکتی و نحوه طراحی با مردم و برای آنها می‌توان آموخت. اما شاید اولین و مهم‌ترین درسی که باید بخاطر بسپاریم این باشد: برای ایجاد فضاهای همگانی عالی، تنها راز «گوش کردن به جامعه» است. به بیان دیگر، بهترین فضاها برای مردم، با مشارکت و همراهی مردم شکل می‌گیرند.
مطالب پیشنهادی:
نقش فضاهای عمومی در تحول محلات
منابع: archdaily.com | thecityateyelevel.com | unhabitat.org
ثمینه علیزاده اشرفی
[i] سازمانی مردم‌نهاد که توسط خالقان Minecraft، Mojang و Microsoft آغاز شده است. این سازمان هزینه‌ی پروژه‌های فضای عمومی را در سراسر جهان تأمین می کند، جوامع را بسیج می کند و در این روند سیاست‌های کلی را تحت تأثیر قرار می دهد.
[ii] Jardim Namakura
[iii] Munambam Muziris
در اینستاگرام با همراه باشید
مجموعه اصول ارتباطی معمار و کافرما از تفاهم تا قرارداد
جستار هایی در حوزه معماری و کارآفرینی
کتاب کافرما ها پرواز نمی‌کنند!
