دیاگرام معماری ؛ راهنمای جامع ارائه برای معماران
دیاگرام معماری ، ابزاری قدرتمند و کاربردی برای تسهیل فرآیند طراحی، ایده‌پردازی و ارائه منحصربه‌فرد طرح معماری است. احتمالاً شما هم متوجه کاربرد وسیع دیاگرام در ارائه طرح معماری به دانشگاه، کارفرمایان و یا پورتفولیوی معماری خود شده‌اید. اما واقعاً ویژگی‌ها و ماهیت این محتوای بصری خاص چیست؟ در این مقاله به درک جامعی از ماهیت، انواع و کاربرد دیاگرام معماری دست خواهید یافت. همچنین در ادامه با نکات ضروری و اشتباه‌های متداول در طراحی و ترسیم دیاگرام معماری آشنا خواهید شد.
آنچه در این مقاله می‌خوانید:
دیاگرام چیست؟
دیاگرام ابزاری برای ارائه ایده‌ها به صورت بصری است. دیاگرام ماهیتی دو بعدی دارد؛ این در حالی است که قابلیت نمایش عناصر سه بعدی را دارد. این ابزار از متن، اشکال و خطوط مختلف و متنوع تشکیل میشود. واژه‌ی دیاگرام در یونان باستان به معنی ” نمایان ساختن توسط خطوط” است. دیاگرام‌ها هزاران سال است که مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما با گذشت زمان پیچیده‌تر می‌شوند.
امروزه از سه نوع اصلی دیاگرام استفاده می‌کنیم. ۱- دیاگرام کمی. این دیاگرام‌ها، مجموعه‌ی داده‌ها را نمایش می‌دهند و معمولاً اولین دیاگرام‌هایی هستند که در مدرسه با آن‌ها مواجه می‌‌‌شویم؛ مانند دیاگرام‌های میله‌ای و دیاگرام‌های دایره‌ای. ۲- دیاگرام مفهومی. این دیاگرام‌ها روابط بین اجزا را نشان می‌دهند؛ مانند فلوچارت‌ها و دیاگرام‌های ون (دیاگرام ون”venn”، برای نمایش روابط بین مجموعه‌ها کاربرد دارد). ۳- دیاگرام شماتیک. این دیاگرام‌ها به بهترین شکل مفاهیم را توسط تصاویر ساده و انتزاعی بیان می‌کنند؛ مانند دیاگرام‌های انفجاری و نقشه‌های مترو. دیاگرام معماری معمولاً از نوع مفهومی یا شماتیک است.
دیاگرام معماری چیست؟
دیاگرام معماری، ابزاری مفید برای ارائه یک اثر معماری، بیان روابط بین عناصر طرح و یا تشریح فرآیند طراحی است. دیاگرام معماری معمولاً یکپارچه نیست، اما مفاهیم غیرقابل درک و مبهم را به تصاویر گسسته و قابل درک تبدیل میکند. فرآیند ساده‌سازی در دیاگرام معماری توسط نمادهای بصری با قابلیت ارائه محتوا به صورت کلی ممکن میشود. این ماهیت دیاگرام،کاملاً برخلاف ماهیت یک محتوای نوشتاری است که باید به صورت خطی پردازش و درک شود. نظریه‌پرداز معماری رابرت سامول (Roobert Somol) عنوان میکند که دیاگرام‌ها «رابطی دقیق بین فرم و کلمه » هستند. دقیقا به همین دلیل، دیاگرام معماری ابزاری کارآمد برای بیان ایده‌ها به کارفرمایان در طول فرآیند طراحی محسوب میشود.
مقاله پیشنهادی مرتبط با این مطلب: فتوشاپ در معماری
هدف دیاگرام معماری چیست؟
دیاگرام معماری بسته به زمان و نحوه‌ی استفاده از آن، می‌تواند کارکردهای متفاوتی داشته باشد. در مراحل اولیه طراحی، دیاگرام اغلب به عنوان ابزار تفکر معماران در فرآیند حل مسئله استفاده میشود. همچنین دیاگرام معماری شفاف‌سازی نیازهای پروژه را ممکن می‌سازد. با پیشبرد فرایند طراحی معماری، دیاگرام به عنوان رابط و زبان مشترکی بین معمار و کارفرما عمل میکند. دیاگرام معماری برای بیان ایده‌ها در طول فرآیند طراحی و ارائه موثر طرح به همکاران و کارفرمایان استفاده میشود. مزیت دیگر دیاگرام، امکان انتقال انواع مختلف اطلاعات در یک تصویر است.
به عقیده فریزر شیلدز (Fraser Shields) ماهیت «آزاد و مولد» دیاگرام، فرایند طراحی را تا حد امکان از ملاحظات و بررسی سفت و سخت رها میکند؛ بدین ترتیب معمار فرصت آزمایش آزادانه ایده‌ها بدون نگرانی درباره دستورالعمل‌های دقیق را دارد. دیاگرام به عنوان ابزار سازمان‌دهنده افکار و ایده‌ها بدون نیاز به تکمیل یک طرح کامل یا دقیق، کارکرد دارد. این قابلیت دیاگرام، با کاهش محدودیت‌ها، فرآیند طراحی را برای معمار تسهیل میکند. علاوه بر این دیاگرام معماری، برخلاف ترسیم طرح‌ها و نقشه‌های دقیق، نیازمند زمان زیادی نیست.
انواع دیاگرام معماری
اندرو چاپلین (Andrew Chaplin) در کتاب «معماری دیاگرام‌ها» ۱۸ نوع دیاگرام معماری را طبقه‌بندی میکند. در ادامه به معرفی این دیاگرام‌ها می‌پردازیم.
۱- دیاگرام پلانیمتریک یا پلان‌سنجی
احتمالاً از نام آن هم متوجه شده باشید که این نوع دیاگرام، نمایشگر پلان طرح است. اما تفاوت این دیاگرام با پلان‌های واقعی طرح چیست؟ این نوع دیاگرام‌ها، صرفاً نشانگر موقعیت نسبی اجزای پلان است و لزوماً تمام فواصل افقی این دیاگرام طبق مقیاس و ابعاد درست نیست. تصویر زیر، دیاگرام زون‌های فضایی مختلف یکی از طبقات خانه‌ای در پاریس را نشان میدهد.
۲- دیاگرام مقطعی
دیاگرام مقطعی از طریق برش عمودی بنا، جزئیات داخلی آن را نشان میدهد. این نوع دیاگرام، ساختار و روابط میان عناصر را به سادگی نمایش می‌گذارد، اما یک مدرک قابل استناد نیست. تصویر مقابل، طرحAnh House است که معماران Sanuki + Nishizawa طراحی آن را به عهده داشته‌اند. در این دیاگرام، چگونگی تعامل عناصر طبیعی مانند نور، باد و پوشش گیاهی با بنای معماری نشان داده شده‌است.
۳- دیاگرام آگزنومتریک
دیاگرام آگزنومتریک، نما و پرسپکتیو خارجی طرح را با استفاده از خطوط موازی، نمایش میدهد. این دیاگرام اغلب برای ارائه آلترناتیوهای مختلف، تشریح کانسپت کلی طرح و فرآیند طراحی مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از نمونه‌های این دیاگرام، دیاگرام انفجاری طرح جهت ارائه بهتر ساختار و روابط میان عناصر طرح است.
۴- دیاگرام برنامهای
دیاگرام برنامهای، نشانگر چیدمان فضایی و نحوه‌ی استفاده انسان‌ها از فضا است؛ بدین ترتیب به بازدیدکنندگان درک واضح‌تری از ساختار فیزیکی و نحوه‌ی حرکت بین فضاهای مختلف را ارائه میکند. تصویر زیر مربوط به دیاگرام‌های خانه کتاب، کتابخانه مرکزی سیاتل است؛ با ترکیب چیدمان فضایی پلان و مقطع/ سیرکولاسیون طرح، این دیاگرام‌ها در یک فرمت بصری جذاب ارائه شده‌است.
۵- دیاگرام زمینهای
دیاگرام زمینهای، ایده‌های انتزاعی یک مفهوم کلی را نشان میدهد. عملکرد این دیاگرام‌ها نمایش چگونگی واکنش یک طرح به ویژگی‌های بستر و محیط پیرامون است. این دیاگرام‌ها اغلب حاوی جزئیات کمتری نسبت به سایر دیاگرام‌های معماری هستند؛ اما با این وجود ابزار مهمی در توصیف اولویت‌ها و فوریت‌های پروژه و نحوه تعامل طرح با محیط پیرامونی هستند.
۶- دیاگرام سیرکولاسیون
دیاگرام سیرکولاسیون، نحوه‌ی حرکت کاربران در فضا‌ها را توصیف میکند. مسلماً می‌توان گفت که این دیاگرام‌ها، زیرمجموعه‌ای از دیاگرام‌های برنامهای هستند؛ زیرا نمایش بصری نحوه تعامل انسان‌ها با محیط، مسیرهای ارتباطی و دسترسی به فضاهای مختلف را نشان می‌دهند. این دیاگرام‌ها بینشی در مورد نحوه‌ی طراحی و چیدمان فضایی کارآمدتر برای استفاده‌کنندگان از فضا فراهم می‌کنند.
۷- دیاگرام ساختاری
دیاگرام ساختاری یا سازه‌ای به وسیله دیاگرام‌های پلان‌سنجی، مقطعی و یا آگزنومتریک نمایش داده میشود. این دیاگرام ساختار فیزیکی بنا و نحوه تاثیرگذاری نیروهای نامرئی مانند کشش و فشار بر ساختار بنا را نشان میدهد.
۸- دیاگرام مقیاسی
هدف دیاگرام مقیاسی، ارائه زمینهای مناسب برای درک ارتباط یک ساختمان با ساختمان‌های مجاور دیگر است. در این نوع دیاگرام همه اجزا و بخش‌ها بر اساس یک مقیاس مرجع ترسیم می‌شوند. فعالیت انسان یا موارد معمول دیگر به عنوان مقیاس مرجع برای درک ابعاد مختلف طرح در این دیاگرام استفاده میشود.
۹- دیاگرام ترتیبی
دیاگرام ترتیبی، توالی‌های احتمالی و پیش‌بینی شده در یک طرح معماری را نشان میدهد. هر بخش از این دیاگرام با حفظ یک پس‌زمینه ثابت و نظم خاص، مراحل مختلف یک فرآیند را نشان میدهد؛ به عنوان مثال برنامه‌های توسعه آتی در محوطه یک مدرسه طی چندین سال.
۱۰- دیاگرام مولد
دیاگرام مولد، یک دیاگرام آزمایشی یا تجربی محسوب میشود. این دیاگرام‌ها، با هدف تسهیل فرآیند حل مسئله، ایده‌پردازی و دستیابی معمار به نتیجه مطلوب، تنظیم و تولید می‌شوند. این دیاگرام‌ها بی‌شباهت به طرح‌های اولیه در مرحله طراحی مفهومی یک پروژه معماری نیستند.
۱۱- دیاگرام توپولوژیک
این نوع دیاگرام روابط بین عناصر یک طرح یا فضا را نشان میدهد. هدف این دیاگرام، ارائه‌ی تصویر واضحی از رابطه‌ی هر فضا با هم و جایگاه هر عنصر در طرح کلی است.
۱۲- دیاگرام اقلیدسی
دیاگرام اقلیدسی همانند یک شبکه است. این دیاگرام، عناصر مختلف موجود در طرح معماری را نشان میدهد. نحوه چیدمان این عناصر معماری در شبکه به‌گونه‌ای است که بدون تأثیرگذاری بر عناصر مجاور، قابلیت جابه‌جایی ندارد. به عبارت دیگر تمام عناصر طرح، متاثر از هم و وابسته به هم هستند.
۱۳- دیاگرام میدان بصری
دیاگرام میدان بصری برای ترسیم و تحلیل نحوه‌ی تجربه کاربر از یک فضا یا طرح معماری استفاده میشود. این دیاگرام از طریق خطوط و فلش‌ها یک «مخروط زاویه دید» ایجاد میکند. مخروط زاویه دید بینشی از درک کاربر از فضا را ارائه میدهد.
۱۴- دیاگرام ادراک حسی
دیاگرام ادراک حسی یکی از انتزاعی‌ترین انواع دیاگرام معماری محسوب میشود. این دیاگرام نشانگر چگونگی تعامل انسان با فضا و یا حس مکان است. این دیاگرام با هدف انتقال اثرات نسبتاً ناملموس فضا مانند نور، بافت و… بر احساسات انسانی ایجاد میشود.
۱۵- دیاگرام حجمی
دیاگرام حجمی، طرح را با استفاده از فرم‌های ساده بدون هیچ جزئیاتی به نمایش می‌گذارد. هدف از به کارگیری این نوع دیاگرام نمایش حجم کلی طرح، نحوه‌ی شکل‌گیری و جانمایی آن است.
۱۶- دیاگرام طرح اولیه
دیاگرام طرح اولیه، ایده‌ها و پاسخ اولیه‌ی معمار به یک سایت یا خلاصه وضعیت پروژه را ارائه میکند. از آنجایی که این دیاگرام روشی برای انتقال مفاهیم و ایده‌های اولیه است، معمولاً به صورت دستی ترسیم میشود. احتمالاً دیاگرام طرح اولیه انتزاعی‌ترین نوع دیاگرام معماری باشد. این دیاگرام به عنوان نقطه شروعی برای توسعه روند طراحی و تولید طرح‌های دقیق‌تر در نظر گرفته میشود.
۱۷- دیاگرام عناصر جانبی
این دیاگرام، عناصری از طرح را نشان میدهد که جدا از فرم و ساختار اصلی هستند، اما همچنان به طور قابل توجهی با آن تعامل دارند.
۱۸- دیاگرام پسا تولید
دیاگرام پسا تولید، نقشه‌ها و تصاویر جامع پس از ساخت طرح یا عناصر معماری را ارائه میکند. یکی از مثال‌های رایج این نوع دیاگرام، نقشه سه بعدی مسیر فرار از آتش در اتاق‌های هتل است.
کاربرد دیاگرام معماری چیست؟
کاربردهای متنوع و مختلف دیاگرام معماری منجر به تسهیل روند طراحی و ارائه‌ی موثر و با کیفیت طرح میشود. این دیاگرام‌ها، ابزار مهم معماران جهت تجزیه و تحلیل ایده‌ها، ارائه طرح و تسهیل فرآیند طراحی یک فضای معماری هستند. دیاگرام معماری، نقشه یا تصویر بصری تشکیل یافته از اشکال و عناصر مختلف است. به عنوان مثال دیاگرام حبابی (زمینهای، مولد و … ) برای تصویرسازی رابطه بین فضاهای مختلف، توسط معماران مورد استفاده قرار می‌گیرد. کاربرد دیگر دیاگرام معماری، دستیابی به نحوه درک انسان از فضا و ترسیم خطوط دید کاربر است. ماهیت تصویری دیاگرام، درک شهودی و آسان طرح معماری و فرآیند طراحی را برای انسان‌ها به ارمغان می‌آورد.
یکی دیگر از کاربردهای دیاگرام معماری، ارائه‌ی ایده و طرح اولیه برای پیشبرد روند طراحی است. این ماهیت دیاگرام، امکان شروع فرآیند حل مسئله و ایده‌پردازی بدون لزوم وجود اطلاعات دقیق و جزئی را ممکن می‌سازد. به همین جهت با به کارگیری دیاگرام، اطلاعات پروژه به مرور به طرح افزوده و طرح نهایی ایجاد میشود. آخرین و احتمالاً بدیهی‌ترین کاربرد دیاگرام، انتقال ساده و روان ایده‌های طرح به کارفرمایان، استادان و همکاران است. فراموش نکنید که گاهی اوقات یک تصویر می‌تواند ارزشی به مراتب بیشتر از هزاران کلمه را داشته باشد!
۶ نکته کاربردی برای ترسیم دیاگرام معماری
رعایت یک سری نکات در طراحی و ترسیم دیاگرام معماری منجر به ارائه قابل قبول و مناسب طرح میشود. همچنین رعایت این قوانین طلایی، درک مفاهیم و خوانش ساده اطلاعات طرح معماری را به ارمغان می‌آورد. در ادامه به بررسی ۶ نکته اساسی ترسیم دیاگرام معماری می‌پردازیم.
۱- استفاده از عناصر مختلف در عین یکنواختی کلیت دیاگرام
هیچ قانون ثابتی در مورد اشکال و خطوطی که باید در دیاگرام‌های معماری استفاده شود وجود ندارد؛ اما یکنواختی کلیت عناصر، یکی از اصول ضروری دیاگرام معماری محسوب میشود. علاوه بر این برای درک عناصر، همیشه معنا و مفهوم هر عنصر موجود در دیاگرام خود را توضیح دهید.
۲-استفاده از کلید راهنما
طراحی و ترسیم دیاگرام معماری شما باید به گونه‌ای باشد که بیننده در یک نگاه کلیت آن را درک کند. برای دستیابی به چنین هدفی حتماً از یک راهنمای کلیدی در دیاگرام خود استفاده کنید. به یاد داشته باشید که محل جانمایی این راهنما می‌یایست در کنار دیاگرام باشد.
۳-استفاده از یک پالت رنگی با تعداد رنگ محدود
معماران، اکثریت مخاطبان دیاگرام‌های شما هستند. پس به یاد داشته باشید که مهارت ویژه‌ای در طراحی و ترکیب‌بندی عناصر مختلف دارند! برای اینکه دیاگرام شما جلوه‌ای حرفه‌ای و معمارانه داشته باشد، از یک پالت رنگی خاص در دیاگرام خود استفاده کنید. پالت رنگی از کمترین تعداد رنگ‌های مورد نیاز تشکیل یافته است. رنگ‌های به کار رفته در پالت، در عین هماهنگی و انسجام، ترکیب رنگی منحصر به فردی را تشکیل می‌دهند. برای ارائه یک طرح منسجم، هر کدام از رنگ‌های پالت به طور مداوم در دیاگرام معماری استفاده میشود. همچنین در تمامی طرح‌ها، از رنگ شاخص فقط برای جلب توجه و تمرکز بر عنصری خاص استفاده می‌کنند.
۴-استفاده از دیاگرام‌های معماری متعدد
هرچه اطلاعات و عناصر موجود در دیاگرام معماری شما بیشتر و پیچیده‌تر شود، درک آن به مراتب سخت‌تر میشود. یکی از روش‌های ساده‌سازی و خوانایی دیاگرام، جداسازی عناصر و اطلاعات مختلف در دیاگرام‌های متفاوت است. نکته‌ای که باید به یاد داشته باشید، رعایت هماهنگی و انسجام تمام عناصر دیاگرام‌ها مثل شکل، خط، رنگ و … است.
۵- ترکیب دیاگرام‌های معماری
اگر چندین دیاگرام معماری حاوی عناصر، اطلاعات و یا فرآیند مشابهی باشند، می‌توانید دیاگرام‌ها را ادغام کنید. اما نکته‌ی حائر اهمیت این است که وضوح و خوانایی دیاگرام باید حفظ شود.
۶- استفاده از نرم افزارهای تخصصی
امروزه نرم‌افزارهای تخصصی بسیاری برای طراحی و ترسیم دیاگرام‌های معماری در اختیار شما است. با به کارگیری این نرم‌افزارها، سرعت ترسیم به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد.
خطاهای متداولی که در طراحی دیاگرام معماری باید از آن‌ها اجتناب کرد!
در ادامه به بررسی چند اشتباه متداول می‌پردازیم که معمولا در دیاگرام های معماری به چشم می‌خورند. هنگام طراحی و ترسیم دیاگرام طرح خود، سعی کنید از این خطاهای رایج بپرهیزید.
اطلاعات ناقص
اگر دیاگرام معماری شما حاوی عناصر و یا اطلاعاتی گمراه‌کننده و یا ناکافی است، این مسئله را حل کنید. قبل از ارائه‌ی طرح به کارفرما یا ارائه‌ی آلترناتیوها به همکاران خود در قالب دیاگرام‌ها، طرح خود را بررسی کنید؛ در این مرحله همه عناصر دیاگرام‌ها و طرح باید برای خودتان واضح و قابل درک باشد.
عدم تعریف کلید راهنما
هرگز تصور نکنید که آنچه برای شما واضح است برای تمامی افراد نیز واضح و قابل درک خواهد بود. اطمینا‌ن حاصل کنید که اطلاعات مورد نیاز پروژه در کلید راهنما بیان شده‌است. از کلمات اختصاری در کلید راهنمای خود استفاده کنید.
ارائه اطلاعات بیش از حد در یک دیاگرام معماری
پردازش و درک دیاگرام‌های شلوغ با حجم اطلاعاتی زیاد، نیازمند زمان قابل توجهی است. جهت کاهش زمان فرآیند پردازش ذهنی و درک بهتر اطلاعات، همواره دیاگرام خود را ساده و خوانا طراحی کنید.
عدم ارائه‌ی اطلاعات مورد نیاز پروژه
مطمئن شوید که دیاگرام معماری شامل تمام اطلاعات مورد نیاز برای درک طرح شما است. توجه داشته باشید که سادگی و خونایی دیاگرام معماری به هیچ وجه به معنای حذف اطلاعات مورد نیاز نیست! با حذف اطلاعات مورد نیاز به منظور خوانش ساده دیاگرام، مطمئن باشید کارفرمایان فوراً با سؤالاتی به سراغ شما خواهندآمد. به همین جهت همواره قبل از ارائه طرح، تمامی بخش‌های آن را مجددا بررسی کنید؛ نباید هیچ عنصر گمراه‌کننده، اطلاعات ناقص یا غیرقابل درک و یا نکته مبهمی در طرح وجود داشته باشد.
نتیجه‌گیری
دیاگرام معماری، با اشکال متعدد و عناصر متنوع، طبقه‌بندی‌های مختلفی دارد. این دیاگرام‌ها، ابزاری ارزشمند در فرآیند طراحی معماری و انتقال ایده‌ها به کارفرمایان، استادان و همکاران محسوب می‌شوند. دیاگرام‌های معماری، حجم زیادی از اطلاعات متنوع را در قالب تصاویر ارائه می‌کنند. همچنین ماهیت انعطاف‌پذیر و نامحدود آن، پیشبرد طرح اولیه و ارائه مفاهیم بدون اطلاعات دقیق و جزئی را ممکن می‌سازد. این محتوای تصویری، با کاهش محدودیت‌‌های طراحی، تسهیل فرآیند طراحی و صرف زمان کم، ارائه باکیفیت طرح را ممکن می‌سازد.
برای طراحی یک دیاگرام معماری عالی، باید قوانین طلایی را در نظر داشته باشید. دیاگرامشما باید حاوی اطلاعاتی کافی و در عین حال ساده و خوانا باشد؛ یعنی نه پیچیدگی ناشی از اطلاعات خیلی زیاد و نه ابهام و خامی ناشی از اطلاعات خیلی کم. همچنین می‌بایست تمام اطلاعات و عناصر دیاگرام طرح شما، یکپارچه و منسجم باشد. در نظر داشته باشید که دیاگرام همواره باید یک راهنمای کلیدی برای توضیح عناصر داشته باشد. با رعایت این قوانین طلایی، شما توانایی طراحی و ترسیم دیاگرام معماری متناسب با پروژه خود را خواهید داشت.
منابع:
